Apendice:Costruzzion de la fras in lombard

Lombard Questa pagina del Wikizzionari chì l'è scrivuda in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda
Te podet trovà 'sti contegnud chì anca in → ingles, Italian

Chichinscì la ven descrivuda la costruzzion de la fras a la forma ativa: per la forma passiva e riflessiva varda forma passiva e forma riflessiva.

Fras afermative modifega

Strutura tipica (fras ai moeud indicativ, consgiuntiv o condizzional) modifega

Soget fort + Soget debol+ Predicad + Complement oget + Alter complement
Esempi:MI-
El March l' ha mangiad un pom in cà

Atenzion:

  • El soget fort a l'è minga obligatori; el po vesser on nom opur o pronom personal soget fort
  • El soget debol el gh'hà de andà d’acord cont el soget fort, l'è obligatori pussee o men a segonda del soget o del dialet; in dialet milanes per la terza persona singolar domà quand che 'l verb l'è intransitiv e se a se voeur meter el soget dopo del predicad a se po drovà "ghe" inscambi del pronom debol de 3^, o ben per esempi se pò scriver sia "gh'è mort el March", "gh'è rivad el March" sia "l'è mort el March", "l'è rivad el March.... "
  • El predicad naturalment l'è obligatori;
  • El complement oget se met se 'l gh'è (e in tut i maner domà quand che 'l predicad l'è 'n verb transitiv);
  • El complement de termin a se po metel anca prima del complement oget.
El complement oget el po anca vesser espress per mez di particole pronominai complement oget prima del predicad
(Soget fort) + Soget debol + Particola pronominal complement oget + Predicad + (Alter complement)
Esempi:MI-
Lu el m' ha ajutad
Atenzion: el pronom soget debol a se dev minga meter in presenza de la particola pronominal complement oget de 3^ persona plural (je, ja...) foeura che per la 2^ singolar che l'è obligatori.
Esempi:MI-
Lu ai ha ajutad
  • I alter complement se meten quand che gh'è besogn, la magioranza de lor a l'è introdota per mez de preposizzion, poden anca vesser metud prima del soget (soratut quei de temp).
Esempi:MI-
Jer lu el m' ha ajutad
(Soget fort) + Soget debol + particola pronominal complement de termin + Predicad + (Complement oget) + (Alter complement)
Esempi:MI-
Lu el m' ha imprestad un liber
In lengua lombarda l'è permetud poeu el rinforz del complement de termin (o quell de vantagg) a la fin de la fras con "a + pronom personal soget fort" al cas che se voeula marcàll.
Esempi:MI-
Lu el m' ha imprestad un liber a mì

  Quand che 'l complement de termen l'è al principi de la fras e l'è de fat quell che 'l compìss l'azzion despess se lassa via la preposizion "a"

Esempi:MI-
(a) Mi me pias
  • A poden anca vesser present tant la particola pronominal complement de termin (o de vantagg) 'me quella del complement oget. La strutura l'è
(Soget fort) + Soget debol + particola pronominal complement de termin + Pronom personal complement oget + Predicad + (Complement oget) + (Alter complement)
In quell caso chì per el pronom soget debol quand che 'l se drova, l'è semper el pronom personal soget debol universal foeura che per la 2^ persona singolar (e l'è semper obligatori a la 2^persona singolar e per i alter persone a segonda del dialet). De sorapù in quell cas chì come pronom complement oget a la 3^ persona singolar es dopera semper le e minga el (o i so varient dialetai).
Esempi:MI-
Lu a me l' ha imprestad
ti te me l' heet imprestad
  • El complement di stat in leough o moto a loeugh el po vesser anca espress con la parola "ghe" prima del predicad;
  • In quell cas chì el soget el po vesser miss de poeu del predicad e in quell cas chì come soget debol soratut in la forma parlada se po drovà semper el pronom soget debol universal "a" foeura in di dialet lombard meridionai soratut paves, oltrepadan e lomellin che l'usen minga. (A gh'è poeu anca di alter casi che se po fà inscì, per esempi di volte quand che se parla del temp meteorologich, coi verb vesser e , inveci i verb pioeuver, fiocà ecc vegnen tratà 'ma fudessen personai).
Esempi:MI-
De foeura a gh' era el temporal
De foeura a fa un frecc de lader

diversament se dopera el pronom personal soget tipich de la persona: (►varda pronom personai soget deboi)

Esempi:MI-
L'intenzion la gh' era
►varda►►Apendice:Forma passiva in lombard
►varda►►Apendice:Forma impersonal in lombard

Conflit infra consonant determinad di particole pronominai e di pronom personai soget deboi modifega

Qualora che la presenza d'una particola pronominal o d'on pronom personal soget debol l'indussa on conflit infra consonant o ben 'na situazzion fonetica e pronuncia minga bona a ghe se sgionta una "a" prima de lee o de lu.

Esempi:
de done n'hèm viste → de done a n'hèm viste (per risolver el conflit infra i dò "n" a considerà che in lombard ocidental la "e" a la fenitiva de "done" la se pronuncia minga; in 'sto cas chì "a" l'è anca 'l pronom debole universal che l'è metud dent per di reson de fonetica anche se normalment a l'è minga obligatori.
El mond l'era sporch → el mond a l'era sporch

Strutura tipica (fras ai moeud infinid, gerundi, imperativ de 1-2^persona) modifega

Predicad + (complement de termin) + (Complement oget) + Alter complement

Esempi:MI-
a lu un pom de mangià
El complement oget el po anca vesser espress per mez di particole pronominai complement oget in forma de sufiss
Predicad +Particola pronominal complement oget (sufiss) + (Alter complement)
Esempi:MI-
ll a lu de mangià
Predicad + particola pronominal complement de termin (sufiss) + Pronom personal complement oget + (Alter complement)
Esempi:MI-
gh on pom de mangià
Comunque desgià che in lengua lombarda el complement de termin el ven rinforzad, la forma tipica l'è quella cont el complement de termin in forma estesa sia in forma de particola cioè:
gh a lu on pom de mangià
  • A poden anca vesser present tant la particola pronominal del complement de termin 'me quella del complement oget come sufiss. La strutura l'è
Predicad + Particola pronominal complement de termin (sufiss) + Particola pronominal complement oget (sufiss) + (Alter complement)
Esempi:MI-
ghell (a lu) de mangià

Soget modifega

A l'è la persona o l'oget che 'l fà l'azzion. El soget el po vesser rinforzad. El soget debol e 'l soget fort a inn la stessa entità, el soget debol el serviss domà de riforzà quell fort. El soget fort a l'è mai obligatori. Quell debol el po vesser come anca el po vessel nò a segonda de la persona (me, te, lu ... lor) e del dialet. Per esempi in del dialet milanes che l'è molto italianizad a l'è obligatori domà per la segonda e terza persona singolar. I dialet men italianizad inveci el doperen squas semper. De solit a l'è obligatori a la 2^, 3^ singolar e a la 3^plural (e anca a la 1^ plural in lombard oriental).

Soget fort modifega

El po vesser un nom adree a un articol o un pronom personal soget fort.
► varda Pronom personai soget in lombard

Soget debol modifega

L'è un pronom personal soget debol che 'l va d'acord col soget fort in quant a la persona, o ben se vun l'è de terza singolar e gh'havarà de vessel anca l'alter naturalment.
► varda Pronom personai soget in lombard

Predicad modifega

El predicad el po vesser nominal o verbal

Predicad nominal modifega

El predicad nominal a l'è formad del verb vesser, la copula, che la po vesser coniugada in tut i temp verbai e che la po vesser sgiontada insema cont di verb servil o di verb frasai, e una part nominal, che la da di informazzion a proposit del soget. La part nominal la po vesser un nom o un agetiv. Se per esempi la part nominal a l'è un nom, la po vesser compagnada da vun o diversi agetiv.

Predicad verbal modifega

El predicad verbal a l'è formad de vun o diversi verb che i poden vesser coniugad in tut i temp verbai, che disen un quaicoss a proposit de l'azzion del soget. Diversament del predicad nominal, el predicad verbal a l'è fa su domà del verb (che 'l po vesser anca el verb vesser, e el verb havégh tant 'me qualsessia alter verb o anca verb compost).

Fras imperative modifega

Strutura tipica (meter in fond el soget!)

(che)3 + Soget debol3+ Predicad + (Complement oget) + (Alter complement) + (Soget fort)

3 : domà a la terza persona singolar o plural.

L'imperativ el po vesser epress anca in forma impersonal senza soget e cont el verb al moeud infinid

Fras negative modifega

La costruzzion di fras negative l'è l'istessa de quei afermative, la diferenza l'è che 'l predicad l'è in forma negativa. Per fa diventà la forma negativa se sgionta l'averb de negazzion minga (variant locai miga, menga, mia, mea, migna) opur (domà in certi dialet comapagn del milanes, el lodesan, el brianzoeul, el paves):
► " minga/ miga/ menga/ mia/ mea/ migna ": a se met: Panlombard  
1) Dopo del verb se l'è a un temp sempliz:

Esempi:MI-
Afermativa: Lu el canta
Negativa: Lu el canta minga

2) Infra l'ausiliar e 'l participi passad in del caso di temp compost:

Esempi:MI-
Afermativa: Lu l' ha cantad
Negativa: Lu l' ha minga cantad

3) Prima del verb a l'infinid dopo de preposizzion (foeura che per i complement gerundiv)

Esempi:MI-
Afermativa: per cantà
Negativa: per minga cantà

5) con l'aplicàll al verb servil, se prima del verb gh'è un verb servil:

Esempi:MI-
Afermativa: Lu l' ha podud cantà
Negativa: Lu l' ha minga podud cantà

6) De poeu del verb in di complement gerundiv, se gh'è on verb servil, de poeu del verb servil:

Esempi:MI-
Afermativa: L'è mej a fàss vedé
Negativa: L'è mej a fàss minga vedé<

: a se met de solit dopo del participi passad: MI- Br- LO- PV- 1) Dopo del verb se l'è a un temp sempliz:

Esempi:MI-
Afermativa: Lu el canta
Negativa: Lu el canta

2) Dopo el participi passad in del caso di temp compost:

Esempi:MI-
Afermativa: Lu l' ha cantad
Negativa: Lu el ha cantad


De solit se drova "minga", la scerna infra " minga" e "nò" l'è fondada anca sora di question de fonetica.

mai
A inn di fras negative anca quei che indichen un'azzion o on fad che 'l l'è capitad nissuna volta o che 'l capitarà minga in del futur. Se dopera in quell cas chì l'averbi mai inveci che minga e la costruizzion de la fras l'è compagna. ► varda mai

► varda Apendice:Forma passiva in lombard per la forma passiva

Dopia negazzion assoluta modifega

La dopia negazzion l'è èassoluda quand che in d'una fras negativa, A gh'è, 'me complement oget, un pronom negativ compagn de nient /nagot o nissun (o i so variant dialetai). A poden ancasì vesser present di averbi de negazzion compagn de pu, mai (o i so variant dialetai).

  • In dialet milanes quand che 'l complement ogget l'è nutud a la fin de poeu de l'averbio "pu" (de chì inanz ciamad 2° averbi de negazzion), la costruzzione de la fras l'è questa chì:
(Soget fort ) + no + (Soget debol) + Predicad + 2° averbi de negazzion + Complement oget + Alter complement

Esempi: (in dialet milanes)

Mi no vedì pu nagot
Mi no hoo pu vist nissun
  • In dialet milanes, in di alter cas, o ben quand che l'averbi "pu" el gh'è nò, a gh'è minga bisogn de meter l'averbi "no", per esempi in quell cas chì:
(No) + (Sogget debol) + Predicad nominal + Pronom negativ come sogget fort + alter complement

Esempi: (in dialet milanes):

(No) gh'è nissun
  • Inveci, in di dialet pussee conservativ 'me quei alpin, l'utilizazzion de "no" la po vesser pussee frequenta.

Esempi (in lombard alpin):

No l'hoo mai vedud
  • Un'altra utilizazzion de "no" inanz del verb l'è quand che 'l soget e gh'ha denter un paragon e l'è logad prima del verb.
No gh'è persona pussee vijaca
  • Un'altra utilizazzion de "no" inanz del verb l'è quand la fras la gh'ha dent l'averbi de negazzion collocad de poeu del verb.
No gh'è lee lu

Ocio a la pronuncia: inanz del verb l'è no (IPA /nu/ or /no/), de poeu del verb l'è (IPA /nɔ/)

Negazzion relativa astringenta modifega

De scriver

Esempi:MI-

Mi hoo fad alter che 'l lavorà

Fras interogative direte modifega

In origin la forma interrogativa in lombard la se faseva sucon l'inversà la posizzion del verb e del pronom debol; al dì d'incoeu questa costruzzion chì l'è restada domà in di dialet orientai.

Esempi:
► Lu l' è grand (forma affermativa)
► Lu e'l grand? (forma interogativa originaria)
► Lu l'è grand? (forma interogativa de adess in di dialet ocidentai)

Interogative sora el complement oget o l'identità modifega

Interogrative sora di cose (con pronom interogativ) modifega

A segonda di dialet e se po meter el pronom interogativ Cossa/'Se al principi de la fras o opur Cosè a la fenitiva de la fras;

Cossa/Se/Cossa l'è che + el rest de la fras?
El rest de la fras + cosè?
Esempi:MI-
'Se te see 'dree a fà?
Cossa te see 'dree a fà?
Cossa l'è che te see 'dree a fà?
Te see 'dree a fà cosè?
Cossa l' è?
Cossa l'è che l' è?

Interogative sora di persone (con pronom interogativ) modifega

Se met el pronom interogativ Chi al principi de la fras;

Chi/Chi l'è che + el rest de la fras?
Esempi:MI-
Chi te amet?
Chi l'è che te amet?
Chi te seet?
Chi l'è che te seet?

E anca, sora l'identità sia di persone che di robe (con pronom interogativ) modifega

Qual è quell che... + el rest de la fras? "m"
Qual è quella che... + el rest de la fras? "f"

Interogative sora di cose persone con agetiv interogativ "che" modifega

Che + nom + el rest de la fras?
Esempi:MI-
Che bagai te voeuret?

Casi particolar: l'orari e 'l temp meteorologich:
►►varda►►►Apendice:Come domandà e dì l'ora in lombard
►►varda►►►Apendice:Come domandà e dì el temp meteorologich in lombard

Interogative sora l'argoment modifega

Interogrative sora di cose modifega

....

De cossa/De cossa l'è che + el rest de la fras?
In su cossa/In su cossa l'è che + el rest de la fras?
Sora cossa/In su cossa l'è che + el rest de la fras?

Interogative sora di persone modifega

....

De chi/De chi l'è che + el rest de la fras?
In su chi/In su chi l'è che + el rest de la fras?
Sora chi/In su chi l'è che + el rest de la fras?

Interogative sora el temp modifega

Moment precis modifega

Quandè che + el rest de la fras?
Esempi
Quandè che te fee qualla roba chì ?

Principi de l'azzion modifega

De quandè che + el rest de la fras?
Esempi:
De quandè che te spetet  ?

Fin de l'azzion modifega

Fina a quandè che + el rest de la fras?

Interogative sora la caosa modifega

Cossa/Se + el rest de la fras + de fà ?
Come mai + el rest de la fras ?
Esempi:MI-
Se te pianget de fà?
Come mai te pianget?

Interogative sora el fin modifega

Cossa + el rest de la fras + de fà ?
Esempi:MI-
Cossa el serviss de fà?

Interogative-negative sora la caosa modifega

Averb interogativ + el rest de la fras + no ?

Averbi interogativ= Perchè / Come mai

Esempi
Perchè te manget no?
Come mai te manget no?

Interogative sora la manera modifega

Se poden fa su in quella manera chì:

Averbi interrogativ + el rest de la fras + ?

con Averbi interogativ= Come / Comè che / In che manera

Opur, a seconda del dialet l'averbi interrogativ "come" el pò vesser anca metud a la fin de la fras, ma in quest cas chì l'acent el borlà sgiò sora la “e” final: comè:

el rest dela fras + comè ?
Esempi:MI-
Comè che t' hee fad?
Come t' hee fad?
T' hee fad comè?

Interogative sora el loeugh modifega

Stat in loeugh modifega

A segonda di dialet l'averb interogativ indove el ven miss al principi o a la finde la fras; Se l'è al princippi el gh'hà l'acent in su la "o": indóve Se l'è a la fenitiva sora la e final: indovè Un'altra manera l'è quella de metel al principi con l'acent final seguid de la sgiontadura "che".

Indove + el rest de la fras ? (dialet MI- )
el rest de la fras + indovè?
Indovè che + el rest de la fras ?
Esempi:MI-
Indove te seet?
Te seet indovè?

Moto de loeugh (provenienenza) modifega

A segonda di dialet el pronom interogativ indove (con denanz la preposizzion de) l'è metud al principi o a la fin de la fras; Se l'è al princippi el gh'hà l'acent in su la "o": D'indóve Se l'è a la fenitiva sora la "e" final: d'indovè

De indove + el rest de la fras ? (dialet MI- )
Costruzzion compagna de la fras afermativa + d'indovè?
Esempi:MI-
D'indove el ven?

Interogative sora la quantità modifega

1) Se drova al principi de la fras l'agetiv interogativ Quant "m" /Quanta "f" /Quanti "m" /Quante "f" denanz del nom che 'l sariss el complement oget;

Quant + nom complement oget + el rest de la fras ?

2) Se drova al principi de la fras el pronom interogativ Cossa / Quanto' al principi de la fras. La costruzzion con "cossa" l'è semper de vesser preferida quand che l'interogazzion l'è sora el valor o el cost.

Cossa + el rest de la fras ?
Quanto + el rest de la fras ?
Esempi:MI-
1) Quanta carna t' hee mangiad?
2) Cossa el var?
2) Quanto t' hee bevud?

Interogative sora l'ora modifega

►►varda►►►Apendice:Come domandà e dì l'ora in lombard

Interogative sora el temp meteorologich modifega

►►varda►►►Apendice:Come domandà e dì el temp meteorologich in lombard

Interogative sora el nom modifega

Come + (pronom debol) + particola pronominal riflessiva + verb ciamà?

Esempi:
Come te se ciamet?

Conligament infra i fras modifega

Quand che l'esist una relazzion infra do fras, i se poden conligà:
-per mez de una sgiontadura o una locuzzion de sgiontadura (seguida da una fras con verb a un moeud finid - (indicativ, consgiuntiv o condizzional);
-per mez de preposizzion o locuzzion preposizzionai (seguida de una fras con verb a l'infinid);
-cont el comenzà la segonda fras cont un pronom relativ (Fras relativa), quand che la segonda fras l'è una fras inclusa (e subordinata) in quella principal che la serviss de specificà on nom o on pronom de la prima fras o principal)

► varda ► Fras relative in lombard

Paragon progressiv de magioranza infra i fras modifega

► varda ►►► Apendice:Paragon in lombard

Vos corelade modifega

Riferiment modifega

  a gh'è nò i riferiment; se te voeulet, tàcheghei